از اين رو شناخت علل اين اختلالات رنگدانه اي و درمان صحيح آنها بسيار مهم است و گاه درمانهاي ناصحيح ميتواند مشكل بيمار را زيادتر كند. درمان بيمار بايد با توجه به علت بيماري ،شدت بيماري، شغل و شرايط اجتماعي و محيطي بيمار انجام شود.
رنگ پوست ناشي از رنگدانهاي به نام «ملانين» است. رنگ طبيعي پوست به سه عامل، هموگلوبين، كاروتنوئيد و پيگمان ملانين بستگي دارد كه سومين عامل (يعني پيمگان ملانين) اصلي و تعيينكننده رنگ پوست است و اختلافات نژادي و جغرافيايي در رنگ پوست، مربوط به اين رنگدانه است. تغييرات رنگ پوست در افراد به دو صورت است:
- رنگ پوست ذاتي: ميزاني از پيگمانتاسيون ملانين كه به صورت ژنتيكي تعيين شده و در غياب هرگونه تماس با نورخورشيد يا تاثيرات ديگر وجود دارد.
- رنگ پوست اكتسابي: در نتيجه تماس با نور آفتاب ايجاد ميشود. سلولهاي حاوي رنگدانههاي پوست در نقاط مختلف بدن تراكم متفاوتي دارند و تعداد آنها در نقاط در معرض نور دو برابر نقاط پوشيده است. عمل اصلي ملانين در انسان حفاظت از لايههاي تحتاني پوست عليه نور خورشيد و جذب سلولهاي تخريب شده است.
پررنگي يا سياه بودن پوست ممكن است در مواردي مفيد نباشد. مثلا سياهپوستان 30 درصد بيشتر از سفيد پوستان از آفتاب، گرما دريافت كرده و اين گرما با تعريق بيشتر خنثي ميشود، در حالي كه در آب و هواي سرد، پوستهاي روشن گرماي كمتري از طريق تابش از دست ميدهند. عيب ديگر پر رنگي پوست، ممانعت از ساخت ويتامين D است. به طوري كه در نواحي فقير نشين اطفال سياه پوست بيشتر از سفيدها مستعد به ريكتز (كمبود ويتامين (D ميشوند.
تغييرات رنگ پوست به دو صورت است : يكي پر رنگي (يا لك تيره صورت) و دوم كم رنگي (يا سفيد شدن صورت).
عوامل لكهاي تيره پوست عبارتاند از: بيماريها و اختلالات ارثي و ژنتيكي، بيماريهاي سوخت و ساز سلولي، بيماريهاي هورموني، بيماريهاي التهابي،عفونتهاي موضعي پوست، عوامل شيميايي، داروها، علل تغذيهاي شامل كمبود ويتامينها، سوء تغذيه و بالا خره بدخيميهاي پوستي. افزايش رنگ پوست همچنين ممكن است به علت هورمونال باشد همانند: حاملگي و يا در بعضي از بيماريها مثل (ملاسما و آديسون) .
در موقع تماس با نور آفتاب دو نوع تيرگي پوست در انسان اتفاق ميافتد:
- تيرگي فوري پوست كه بيشتر در افراد سبزه به وجود آمده و موقتي است و همانگونه كه به سرعت ايجاد ميشود، به زودي هم ناپديد ميشود.
- افزايش تيرگي پوست متعاقب قرمزي پوست كه 72-48 ساعت پس از در معرض نور آفتاب قرار گرفتن به وجود ميآيد.
پوست انسان با توجه به واكنش آن نسبت به آفتاب به شش نوع تقسيمبندي ميشود:
- پوست نوع يك و دو مربوط به پوست نژاد اروپايي كه پوست بسيار روشن و چشمهاي آبي بوده كه اين افراد در مقابل آفتاب به هيچ وجه برنزه نميشوند و پوست سوختگي سريع پيدا ميكنند.
- پوست نوع سوم و چهارم افراد سبزه و آسيايي كه در مقابل آفتاب برنزه شده و سوختگي آن كم يا متوسط است .
- پوست نوع پنجم و ششم معمولا در مقابل آفتاب مقاوم هستند.
شايعترين علل ايجاد لك صورت
- ملاسما (لك حاملگي):يكي از شايعترين علل ايجاد لك صورت است و اغلب در خانمهاي مراجعه كننده براي درمان لك صورت ديده ميشود كه يك لك اكتسابي قهوه اي رنگ در صورت است كه آهسته و به شكل قرينه به وجود ميآيد. علت اصلي آن مشخص نيست ولي در بيشتر موارد ارتباط واضحي با فعاليت هورموني فرد دارد، چون اين لك بيشتر در بارداري و با مصرف قرصهاي جلوگيري از بارداري ديده ميشود. اين لكها بيشتر درگونهها، پيشاني و چانه ديده ميشود.
بعضي خانمها متوجه ميشوند كه درست قبل از قاعدگي لكها واضحتر ميشود. مدت زيادي طول ميكشد تا پس از قطع قرص ضد حاملگي اين لك برطرف شود و يا ممكن است كه هرگز به طور كامل برطرف نشود.
درمان:
جهت سرعت بخشيدن به روند بهبودي، لايهبرداري خفيف با كمك پيلينگهاي شيميايي سطحي انجام ميشود( كرمهاي لايه برداري مثل ترتينوئين). با اين روش فعاليت رنگدانهسازي با كمك تركيبات بيرنگكننده كاهش يافته و ترميم پوست سريعتر ميشود، كه اين روش مطمئنتر و موثرتر است.
درمان ليزر در این نوع بیماری استفاده می شود، ولي تشديد بيماري بلافاصله پس از قطع درمان معمولا اتفاق ميافتد. نقش ليزر در درمان ملاسما تاكنون به اثبات نرسيده است . جلوگيري از تماس با نور آفتاب بهترين عامل در درمان ملاسماست و اين مهم با استفاده از كرمهاي ضد آفتاب امكان پذير است.
- كك مك يا فركل :
بيشتر در افراد با پوست روشن، موهاي قرمز يا بلوند و چشمان آبي ديده ميشود و از سن پنج سالگي شروع ميشود و به صورت لكهاي كوچك قهوه اي روشن در مناطق باز بدن مثل صورت، شانه و پشت افراد ديده ميشود.
در تابستان تعداد، اندازه و عمق كك مك افزايش مييابد و در زمستان كوچكتر، روشنتر و كمتر ميشود. اين نوع پيگمانتاسيون ممكن است از نظر زيبايي آزار دهنده باشد ولي خطري ندارد. در افراد مبتلا به فركل شيوع خالهاي بدن افزايش مييابد، كك مكهايي كه در سنين پايين شروع شده، در زمستانها هم باقي ميماند و يا كك مكهايي كه در محلهاي غيرمرتبط با اشعه آفتاب ديده ميشوند. بايد حتما توسط پزشك بررسي گردند، كك و مك بندرت نياز به درمان دارد. ولي جهت درمان ميتوان از ليزر استفاده كرد. تركيبات موضعي مثل رتينوئيك اسيد هم ميتواند در درازمدت موثر باشد. در مواردي كه درمان موضعي سودمند نباشد، ليزر، كاربرد درماني دارد.
كاربرد ليزرهاي Q-switched Nd:yag و IPL در درمان بيماران با كك و مك با پاسخ درماني مناسبي همراه بوده است و در بيشتر مطالعات تاثير ليزر بيش از 50 درصد بوده است.
- لكهاي پيري يا لنتيگو :
اين لكها در اثر تماس حاد يا مزمن با نور آفتاب و افزايش سن بوجود ميآيد. معمولا لكهاي قهوهاي رنگ مسطح به اندازه يك سانتيمتر يا بيشتر كه روي صورت و پشت دستها در سنين 40-30 سالگي شروع ميشود و با افزايش سن گستردهتر، پررنگتر و با تعداد زيادتر نمايان ميشوند. هر چند در نمونهبرداري تغييرات بد خيمي ندارند ولي ميتوانند در سالهاي بعد تبديل به ضايعات بد خيم شوند، بنابراين بايد درمان شوند. "كرايو سرجري" درمان سادهاي براي آنها است كه اين عمل غالبا موفقيتآميز است.
درمانهاي موضعي مثل كرم ترتينوئين و كرم هيدروكينون ميتواننداین نوع لکها را كمرنگ كند ولي اين كرمها بايد چند ماه مصرف شوند تا موثر واقع شوند. به علاوه جهت پيشگيري از بروز لكهاي ناشي از آفتاب، استفاده از كرمهاي ضد آفتاب و جلوگيري از برنزه شدن ناشي از آفتاب يا منابع مصنوعي اشعه ماوراء بنفش كمك كننده هستند.
- لكهاي ناشي از سوء تغذيه و كمبود ويتامين:
اين لكها در اثر كمبود ويتامين B12اتفاق افتاده و در نژادهايي با پوست تيره شايعتر است. اين لكها ظاهر لكه لكه دارند و در هنگام كمبود ويتامين A گسترده بوده و همراه با برجستگيهاي شبيه پوست مرغ ظاهر ميشود. همچنين در كمبود اسيد فوليك، كمبود اسيد اسكوربيك و در انواع كم خونيها نيز لكهاي مشابه ديده ميشود.
- لك در اثر مصرف بعضي داروها:
بعضي داروها سبب تغيير رنگ در پوست ميشود كه ممكن است بصورت افزايش رنگدانه ملانين باشد. مصرف قرصهاي ضد بارداري ايجاد ملاسما ميكند. داروهاي ضد مالاريا باعث ايجاد رنگدانه قهوه اي يا آبي تيره (به خصوص در صورت ) ميشود. كلرپرومازين باعث ايجاد رنگدانه قهوه اي يا آبي تيره در مناطقي كه در معرض نور هستند ميشود، به علاوه باعث حساسيت به نور و رنگدانههايي در قرينه يا لنز چشم ميشود. داروهاي شيمي درماني نيز تغييرات رنگدانه اي ايجاد ميكند.
بعلاوه مصرف طولاني مدت ماينوسايكلين در درمان جوش و غرور جواني در نواحي جوشهاي ملتهب و قرمز باعث تيرگي رنگ پوست ميشود.
- لكهاي پس از التهاب پوست :
لكهاي پس از التهاب پوست كه اين نوع لكها پس از التهابهاي پوستي و يا بعد از سوختگي پوست در اثر آفتاب سوختگي يا سوختگي خفيف با عوامل ديگر، جوش غرور جواني دستكاري شده، ساييدن پوست براي برطرف كردن اسكار و فرو رفتگي پوست در همان محل ايجاد ميشود. در نژادهاي تيره و افراد سبزه شايعتر است ودر هر سني قابل رويت است. بيشتر در نواحي باز بدن مثل صورت رخ ميدهد و در موارد ديگر مانند: آسيب پوست يا ضربه به پوست، كشيدن كيسه و ليف زبر در حمام (بطور شديد) و يا مالش پوست رانها روي يكديگر در افراد چاق ميتواند باعث ايجاد لك در همان محل شود. تيرگي پس از التهاب ميتواند با در معرض قرارگيري با اشعه ماوراء بنفش، مواد شيميايي و داروهايي مثل تتراسايكلين، بلئومايسين، دوكسوروبيسين، فلورويوراسيل، بوسولفان، ارسنيك، نقره، طلا، داروهاي آنتي مالاريا، هورمونها و كلوفازيمين ، تيره تر شود. درمان تيرگي پس از التهاب مشكل و طولاني است و براي حصول نتايج مورد قبول 12-6 ماه وقت لازم است. استفاده روزانه از ضد آفتابهاي با طيف وسيع بخش مهم درمان است. انواع متفاوتي از كرمهاي موضعي در درمان تيرگي پس از التهاب استفاده ميشود كه شامل كرمهاي هيدروكينون، ترتينوئين، اسيد گلايكوليك وآزلائيك اسيد است. استفاده از پيلينگهاي شيميايي در به دست آوردن نتايج عالي موثر است. استفاده از كرمهاي پوشاننده براي مناطق درگير نيز مي تواند از لحاظ ظاهري براي فرد موثر باشد. رتين آلدئيد به همراه اسيد گليكوليك مي تواند در درمانهاي تيرگي پس از التهاب در مورد جوش صورت استفاده شود.
لك در اثر بيماريهايي مثل آسم، نارسايي كبدي و كليوي ديده ميشود، كه در زمان حملات آسماتيك تيرگي منتشر پوست، براي سه تا چهار روز ممكن است وجود داشته باشد. همچنين در روماتيسم و نارسايي كليه و سيروز كبدي و بعضي بيماريهاي ديگر تيرگي گسترده پوست ديده ميشود.
استفاده از عطرها و ادوكلنهايي كه حاوي 5- متوكسي پسورالن و برگاموت هستند، اگر پس از استعمال روي پوست در معرض نور آفتاب قرار گيرند باعث لكهاي تيره در پشت گوش، گردن و صورت ميشوند. لكهاي شغلي نيز در اثر تماس با تركيبات حاوي تار مانند آسفالت و روغنهاي معدني و تماس با نور آفتاب به وجود ميآيند. علل بسيار زياد ديگري براي ايجاد لك روي صورت و بدن وجود دارند كه به دليل نادر بودن، ذكر آنها در اين نوشته ضروري نيست ولي حتما بايد توسط پزشك در موقع مراجعه مد نظر قرار گيرد و حتي در صورت لزوم آزمايشها و حتي تكه برداري انجام شود. درمان لكهاي تيره پوست حتما بايد توسط پزشك انجام شود و از استعمال داروهاي توصيه شده توسط افراد غير پزشك جلوگيري شود، چرا كه درمان آن را مشكل تر و گاهي غير ممكن ميسازد.
به تازگي استفاده از عصاره گياه شيرين بيان جهت درمان لكهاي پوست مورد مطالعه و بررسي قرار گرفته و نتايج بسيار خوبي نيز داشته است. عصاره شيرين بيان از ريشه گياه Glycyrrhiza glabra linneva گرفته ميشود. جزء فعال و اصلي اين گياه حدود 40-10 درصد گلابريدين است. تاثير گلابريدين 16 برابر اثر هيدروكينون است. فرمولاسيونهاي جديد حاوي عصاره شيرين بيان براي درمان ملاسماي درمال در دست مطالعه و بررسي است.